Liputan6.com, Jakarta Apa itu macapat? Pegiat sastra Jawa pasti sudah akrab dengan istilah ini. Namun bagi orang awam, terlebih generasi muda yang hidup di era kecanggihan teknologi sekarang ini, istilah macapat mungkin terdengar asing. Show Macapat adalah puisi Jawa bertembang. Dilihat dari periodisasinya, macapat masuk ke dalam puisi Jawa baru. Dosen Sastra Jawa Fakultas Ilmu Pengetahuan Budaya Universitas Indonesia (FIB UI), Karsono H. Saputra menjelaskan, macapat disebut sebagai puisi bertembang karena pembacaannya dengan ditembangkan. Pembacaan itu berdasarkan susunan titilaras atau notasi yang sesuai pola metrum atau pakemnya. "Karena pembacaan harus dengan cara ditembangkan inilah, macapat disebut tembang macapat atau dalam raga krama menjadi sekar macapat," ujar Karsono dalam bukunya, 'Puisi Jawa Struktur dan Estetika' (Jakarta, 2001). Sebagai sebuah puisi bertembang, macapat memiliki beragam jenis pola metrum atau pakem. Karsono menyebut, secara tradisional ada 15 pakem dalam macapat. Namun, secara umum macapat hanya memiliki 11 pola metrum. Sesuai pakem itu, dikenallah 11 tembang macapat yakni maskumambang, mijil, sinom, kinanthi, asmaradana, gambuh, dhandanggula, durma, pangkur, megatruh, dan pucung. Kesebelas tembang macapat itu menggambarkan perjalanan kehidupan manusia.
Kata "Purwakanthi" artinya; mengikuti awalan, atau yang sudah disebutkan sebelumnya. Maksudnya, suara, kata, atau kalimat yang kedua mengikuti suara, kata, atau kalimat sebelumnya. Purwakanthi dalam bahasa Indonesia disebut sajak, rima, atau persamaan bunyi. Purwakanthi bahasa Jawa terdapat tiga macam, yaitu; purwakanthi guru swara, purwakanthi guru sastra, dan purwakanthi guru basa/ lumaksita. Lebih jelasnya silahkan simak ulasan berikut ini. Pembahasan Purwakanthi ini kami rangkum dalam bahasa Jawa, agar lebih mudah menjelaskan kosa katanya yang cukup berbeda dengan bahasa Indonesia, sekaligus dapat kalian gunakan sebagai bahan pembelajaran dalam berbahasa Jawa. Purwakanthi: runtuting swara utawa tetembungan sing padha ing sajroning ukara. Swara kang runtut, kadadean saka vokal, konsonan, uga tembunge. Ing basa Indonesia diarani persamaan bunyi utawa sajak.Purwakanthi kaperang dadi telu, yaiku: 1. Purwakanthi Guru Swara, 2. Purwakanthi Guru Sastra, 3. Purwakanthi Guru Basa/ Lumaksita. Dene wujude siji lan sijine, yaiku; 1. Purwakanthi Guru SwaraPurwakanthi Guru Swara, yaiku purwakanthi sing padha swara ing pungkasane tembung, uga diarani runtuting swara vokal. Dadi ing unen-unen sing dikanthi utawa digandheng yaiku "swarane" (a, i, u, e, e', o).Tuladha: Sapa jujur, bakal makmur (swara; u) Ora cepet, ora ngliwet (swara; e) Tut wuri, andayani (swara; i) Tesmak bathok, mata mlorok (swara; o) Purwakanthi guru swara iku akeh tinemu ing tembung saroja, bebasan, paribasan, saloka, isbat, panyandra, lelagon, guritan, parikan, wangsalan, lan sapanunggalane. Contoh Purwakanthi Guru Swara:
Contoh Purwakanthi Guru Swara ing lelagon:
2. Purwakanthi Guru SastraPurwakanthi Guru Sastra, yaiku purwakanthi sing padha tulisane utawa aksarane ing saben wiwitan wanda utawa tetembungane, lan uga diarani runtuting swara konsonan. Diarani purwakanthi guru sastra mergo nganggo awewaton "sastra" utawa "aksara". Dadi ing ukara perangan sing buri, ana kang nunggal sastra karo perangan sing ngarep utawa ing purwane.Tuladha: Anak anung, anindita (nungal sastra; n) Sing sapa goroh, growah (nungal sastra; g) Bobot, bibit, bebet (nungal sastra; b) Sluman, slumun, slamet (nungal sastra; s) Contoh Purwakanthi Guru Sastra:
3. Purwakanthi LumaksitaPurwakanthi Lumaksita (guru basa), yaiku purwakanthi sing padha kabeh tetembungane, yaiku tembung pungkasan ukara sing ngarep, dadi tembung wiwitan ukara candhanke. Purwakanthi guru basa uga diarani runtuting swara tembung; lumaksita. Purwakanthi lumaksita iku akeh-akehe tinemu ana ing wangsalan lan tembang.Tuladha: 1. Purwakanthi lumaksita ing Wangsalan Bayem arda, ardane ngrasuk busana Tepi wastra, wastra kang tumrap mustaka mong ing tirta, tirta wijiling salira 2. Purwakanthi lumaksita ing Tembang Amenangi jaman edan, Ewuh aya ing pambudiMelu edan nora tahan, Yen tan melu anglakoni, Boya kaduman melik, Kaliren wekasanipun, Dilalah karsa Allah,Begja-begjae kang lali, Luweh begja kang eling lan waspada Contoh Purwakanthi Lumaksita:
|